Aydınlatma; CIE (International Commission on Illumination) tanıma göre; nesnelere, bulundukları çevrelere veya bir bölgeye görsel algılamayı uygun kılacak şekilde tasarlanan ışık uygulamalarıdır. Temel olarak aydınlatma, ışığın görmeye yardımcı olacak şekilde kontrolü ve uygulanmasıdır. Aydınlatmanın birincil amacı görme ihtiyacını karşılamak olsa da ne yazık ki bu amaca yönelik uygulanan her ışık konforlu bir görüşü sağlayamayabilir. Yeterli ve kaliteli ışık, iyi bir görüş ve aydınlatma sağlar, aynı zamanda gözün çabuk yorulmasını engelleyerek göz sağlığını da korur. Aydınlatma uygulamalarında, ışığın spektral ve foto metrik özelliklerinin nesnelerin ışığı geçirme, yansıtma ve yutma gibi özelliklerinin, insan gözünün ışık ve renkleri görme yetkinliklerinin tamamı bütün olarak ele alınmalıdır. Bu kapsamda bazı aydınlatma terimleri ve tanımlarına yer verecek olursak;
Işık Şiddeti
Işık kaynağının belirli bir doğrultuda yaydığı ışık miktarıdır. Sembolü I harfidir ve birimi Candeladır (cd). Yarıçapı 1m olan bir küre düşünürsek, kürenin merkezinde bulunan ışık kaynağının şiddeti, kürenin yüzeyinde bulunan 1m²’lik alana düşen ışık miktarıdır. Bu 1 candela tanımıdır.
Işık Akısı
Belli bir yönde veya doğrultuda olmayıp, tüm yönlere ulaşan toplam ışıklığın gücünün ölçüsüdür. Sembolü Φ (fi) işaretidir ve birimi lümendir (lm). Işık akısı, kaynaktan uzaklığa, yüzey alanına veya boyutlarına bağlı olmayıp sadece kaynağın gücüyle bağlantılıdır. Bu sayede ışık kaynakları, ışık akılarına göre kıyaslanabilir.
Parıltı
Işık kaynağının belirli bir doğrultuda yaydığı birim alan içerisindeki ışık şiddeti miktarıdır. Lüminans olarak da adlandırılır. Sembolü L harfidir ve birimi cd/m²’dir.
Aydınlık Düzeyi
Işık kaynağı tarafından aydınlatılan birim yüzeye düşen ışık akısı miktarıdır. Illüminans olarak da adlandırılır. Sembolü E harfidir ve birimi lux’dür (lx). Aydınlatmanın zayıf ve kalitesiz olması birçok alanda, sektörde güvenlik açısından riskler teşkil eder. Aydınlık düzeyi; yapılacak işin türüne, çalışılacak yüzeye, çalışanın ihtiyaç duyduğu ışıklık ihtiyacına göre değişiklik gösterir. Kapalı çalışma alanlarında aydınlık düzeyi miktarı ile ilgili ortak bir payda da buluşmak adına, TSE (Türk Standardları Enstitüsü)
tarafından TS EN 12464-1 standardı belirlenmiştir. Bu standart, kapalı alan çalışma yerlerindeki kişiler için normal göze ait (görsel) kapasiteye sahip kişilerin görsel rahatlık ve performans ihtiyaçlarını
karşılayan aydınlatma kuralları kapsar. Bu kapsamda Tablo 1 ve Tablo 2’de bazı çalışma ortamlarındaki minimum aydınlık düzeyi miktarları gösterilmektedir.
Karşıtlık
Aydınlatması yapılan alanlar arasında, aydınlatma seviyelerinin çok farklı olmasından kaynaklanan sorundur. Çalışma alanının aydınlık seviyesinin diğer alanlardaki aydınlık seviyesinden çok farklı olmaması gereklidir, aksi bir durumda dikkat dağınıklığı söz konusu olabilir. Bu sebepten ışıklık seviyelerindeki büyük farklılıklar önlenmelidir.
UGR (Unified Glare Rating)
Birleşik kamaşma endeksi olarak dilimize çevrilen UGR, CIE (Uluslararası Aydınlatma Komisyon) tanımına göre, kamaşma etkisini matematiksel olarak belirtmek için oluşturulan endekstir. Bu kapsamda, aydınlatması yapılacak alanın, göz sağlığını olumsuz etkilemeyecek şekilde maksimum UGR değerleri mevcuttur.
Renk Sıcaklığı CCT (Correlated Color Temperature)
Işık yayan kaynağın ışık rengini, kaynak ile aynı baskın frekansta ışıma yapan siyah bir kitlenin sıcaklığına dayanarak tarif etme yöntemidir. CCT, bir kaynağın yaydığı ışığın, belli bir sıcaklığa kadar ısıtıldığında referans bir kaynaktan gelen ışık rengine bağlı olarak aldığı rengin görünüşünü tanımlar ve Kelvin (K) cinsinden ölçülür. Aydınlatma kaynaklarının CCT değeri, yaydığı ışığın rengini sıcak, nötr ve soğuk renkler olarak gruplandırılır. Genellikle 3200K ve alt değerleri sıcak, 5000K ve üst değerleri soğuk ve aradaki değerler nötr renk olarak kabul edilir. Ürünlerin renk sıcaklıkları aydınlatma amacına ve kullanım yerlerine göre belirlenmelidir. Sıcak veya soğuk renklerin insanlar üzerinde etkileri farklılıklar göstermektedir. Sıcak renkler genel olarak rahatlatıcı ve dinlendirici iken soğuk renkler ise konsantrasyon arttırıcıdır. Örneğin; oturma odası, yatak odası ve restoranlarda sık sık sıcak renkler, ofisler, hastaneler ve eğitim kurumlarında soğuk renkler tercih edilmektedir. Aydınlatma tasarımı yapılırken bu husus dikkate alınarak tasarım yapılmalıdır.
Renksel Geriverim Index CRI (Color Rendering Index)
CRI, yapay ışık kaynaklarının doğal ışık kaynaklarına göre renkleri yansıtma ölçeğidir. Bir nesnenin insan gözü tarafından algılanan rengi, ona etki eden ışıklığa göre değişebilir. Yapay ışık kaynakları, güneş ışığı gibi ful spektrum yani tüm renkleri barındırmayabilir. Bu durumda nesneler, insan gözü tarafından gerçek renginde algılanmaz. CRI değeri ise gerçek değere yakınlık seviyesini belirtir. 0-100 arasındaki bu değer yükseldikçe, kaynağın nesnelerin gerçek rengini yansıtma derecesi de yükselir. CRI değeri yüksek ışık kaynakları tercih edilerek, nesnelerin gerçek renginin algılanması sağlanabilir.
Kamaşma
Parlak bir ışık kaynağı veya onun yansıması insan gözü üzerinde etkide bulunur ve göz o parlaklık seviyesine adapte sağlar. Bu durumda ortamda bulunan nesnelerin veya çalışma alanının, koyu ve yansıma oranı düşük bölgelerini görmek zorlaşır. Bu durum kamaşma olarak adlandırılır. Kamaşma sorunu yaşamamak için, aydınlatması sağlanacak bölgeye bir tane yüksek güçlü ürün yerine birkaç tane ürün ile aynı gücü elde ederek uygulama sağlanmalı, ışık kaynaklarının lens veya reflektör kullanarak ışığı kontrol edilmeli, çalışma yüzeyleri daha az parlak ve yansıması düşük malzeme kullanarak oluşturulmalıdır.
Işıksal Verim
Bir ışık kaynağının yaydığı ışık akısının, kaynağın harcadığı güce bölünmesi ile elde edilen değerdir. Harcanan elektrik gücünün, hangi oranda ışığa dönüştüğünün matematiksel ifadesidir. Etkinlik faktörü olarak da isimlendirilir. Sembolü η işaretidir ve birimi lümen/ watt (lm/w)’dır. Aydınlatma uygulamalarında talep edilen veya elde edilen ışıklık değeri doğrudan kaynağın gücü ile orantılıdır. Güçlü bir kaynak fazla ışıklık akısı demektir. Ancak gücü, başka bir kaynaktan fazla olan bir ışık kaynağı her zaman daha fazla ışık akısı verecek denemez. Buradaki önemli nokta kaynağın ışıksal verimliliğidir, yani birim watt başına verdiği ışıklık miktarıdır. Kaynaklar aynı güçte olup birbirinden farklı ışık akısı verebilir. Örneğin; 40W akkor telli standart bir ampul ortalama 400lm ışıklık verirken, aynı güçteki 40W led ampul ortalama 2800lm ışıklık vermektedir. Farklı ürün gruplarından ziyade aynı gruptaki iki ürün de aynı güçlerde farklı ışıklıklar verebilmektedir. Uygulamalarda yüksek verimlilikte ürünler tercih edilmeli, daha düşük güçlerde daha yüksek ışık akıları kullanılarak enerji verimliliği arttırılmalıdır. Günümüzde aydınlatma; fabrikalar, avmler, oteller, restaurantlar, sokak ve caddeler, hastaneler, otoparklar, park ve bahçeler vb. günlük hayatta kullandığımız ve içinde bulunduğumuz birçok yapıda ve alanda, gelişen teknoloji ile beraber farklı ürün grupları kullanılarak farklı amaçlara uygun olarak yapılmaktadır. Bu noktada ergonomik açıdan en doğru aydınlatmayı sağlamak için öncelikle aydınlatma amacına uygun olacak şekilde tasarım sağlanmalıdır. Aydınlatmanın ne amaçla yapılacağı belirlenmeli, doğal ışık kaynaklarından ne kadar yararlanıldığı, kullanılacak ışık kaynaklarının ışıklık dağılımları ve bu ürünlerin nesneler üzerinde renksel geriverim değerleri, alanlardaki yapıların, nesnelerin ışığı yansıtma ve yutma değerleri, ışıklığın doğrudan insan gözüne etki ederek sebep olduğu kamaşma önlemleri, ışık kaynaklarının homojen yapıda dağılımı, enerji verimliliği gibi tüm parametrelerin değerlendirilerek tasarımın yapılması gerekmektedir.
